1924, 14 май
Kalvin str., 14, bei Feibucke. Berlin. N. W. 52.
Синең хатыңны алдым. Агҗалның мәктүбе дә кичә килеп чыкды. Бүлмәсен алышдырган булганга, хат бик озак йөргән. Үземнең әхвәл бик начар. Ягъни бәхәс булган булмаса да, хәзер чигенә җитде. Сәгадәт мәсьәләсе бик авыр. Аны нишләрмен инде, белмим. Өч айлык пансион түләнмәгән. 350–360 маркадыр, ягъни 80–85 биш доллар кайдан алырга да урын юк. Үзем бик арыдым, әллә нишләдем. Хәтерем югалды. Бик онытам. Докторга барган идем, мин булдыра алмый торган әллә ниләр сөйләде. Йомырка аша, […] һавада йөр, фәлән-фәләнләр. Ахрысы, бик ябыкканмын. Ике елдан бирле бит вегитариан берлә киләм. Тиешле аш атнасына бер дә эләкми. Шулар тәмам изде кәефне. Менә хәзер сиңа хат язам. Башым тонып тора. Кыйналган кебек. Вәхаләнки бүген иртә торып, әле бер эш эшләгәнем юк. Тәмам инвалид булып каламмы инде. Минем нерваларым болай да бит бик зәгыйфь. Бу арада бик күп пошынырга тугры килде. Аллаһның ләгънәте сукды – хуҗа хатын талап, бүлмәмдән куып чыгарды. Аның берлә генә калмаенча, яңа бүлмәмә барып, акча түләми, чәй эчә, тәһарәт юлына йөри дип, әллә ниләр барып ялганлаган да, анысына да кертмәделәр. Дүрт-биш көн тәмам урамда калдым, эт булдым.
Бәйрәм монда икегә бүленеп укылды. Гарәпләр, һиндстанлылар, иранлылар аерым укыдылар. Без – төркиләр, үз башымызга аерым укыдык. Хәер, безнең берлә бергә инглиз шпионлары, большевик шпионлары иштиракь иткәнләр иде. Бик ямьсез булды. Халык бик аз иде. Бик хурлык булды. Үзем бу арада мөддәтләр берлә фильмага чыгарга[1] язылып йөрим. Ләкин алырлар төсле күренми. Яшем дә карт, имеш. Белмим, ни булыр. Русиягә берничә китабымны җибәргән идем. Җавап да юк, хат-хәбәр дә юк. Мондагы хулиганнар бик күп нәрсәләр язып торалар икән. Берничә көндән бирле монда җәй булды. «Современные записки»га «Зөләйха»ның тәрҗемәсен җибәргән идем1. Шуны барып белеш әле. Мөмкин булса, […] сөйләп, керттерергә иҗтиһад ит1 әле. Сәгадәт бәйрәмгә кайтмады. Камилә ханымга, Гадиләгә, Наиләгә2 сәлам. Хушыгыз. Бу хәятдан бик туйдым.
Гаяз Исхакый
14 май, 1924
Искәртмәләр һәм аңлатмалар:
- Садри Максудига. Хатның күчермәсе Казанның М. Горький музеенда И. Нуруллин архивында саклана. Автограф гарәп язуында. Беренче тапкыр Р. Нуруллина тарафыннан әзерләнеп, «Казан утлары» журналының 1997 елгы 6 нчы санында басылды. Текст музейдагы күчермәдән алынды.
1 «Современные записки»га «Зөләйха»ның тәрҗемәсен җибәргән идем. – «Современные записки» – Чит илдә русча чыккан иң авторитетлы мәдәни-сәяси һәм әдәби журнал. 1920–1940 елларда Парижда нәшер ителгән. Барысы 70 сан. Анда Россиядәге иҗтимагый хәрәкәтләр тарихы, иҗтимагый фикер тарихы буенча материаллар басылган.
2 Гадилә, Наилә – Садри Максудиның кызлары.
Чыганак: Исхакый Г. Әсәрләр. 14 том. – Казан:
Татарстан китап нәшрияты, 2013. Б. 36-37.