Элгәреге заманда безнең Русия мөселманнары . авылларында яшәгәне дә, шәһәрдә гомерен кичерә торганнары да – үзләренә аерым мәхәлләләр, аерым урамнар ясап, үз гадәтләре, үз юлларына бөркәнеп, сакланып гомер үткәргәндә, безнең халкымыз өчен динен, милләтен югалту куркусы юк иде. Аның тирә-юне, аның кардәш-кабиләсе эчендәге гадәте-горефе надан гына мөселманны үз динендә, үз гадәтендә саклап килергә җитә иде. Шуның өчен ул вакыттагы агайларның наданы да динендә бик ихласлы, бик нык булып, чит халык арасында да үзенең динен саклый ала, үзенең җәмгыятен югалтмый иде. Шуның өстенә чит халык берлән катнашып йөрүләр ул вакытта сату-алу, дөнья кирәге өчен генә булганга, гаилә тормышымыз бөтенләй башка халыкларның гаилә тормышы берлән берегеп, бергәләнеп бармаганга, динемездәге ныклыгымызны югалтырга, милли хәмиятемезне азайтырга урын да юк иде. Ләкин хәзерге хәлдә эшләр башкарды. Мөселманнар, бөтен Русия буена җәелеп, зур шәһәрләрдә генә түгел, кечкенә-кечкенә авылларга кадәр мөселман гаиләләре сатучы, алучы булып таралдылар. Шәһәрдә яши торганнарында, хосусән Петроград, Мәскәү, Варшау кебек зур шәһәрләрдә, төрлесе шәһәрнең төрле почмагында яшәргә мәҗбүр булдылар. Шул таркаулык балаларга вә аларның дини, милли тәрбияләренә бик зур тәэсир итәчәк яңгы бер гамил булып алдымызга килеп басты. Шәһәр балалары хәзер теле чыккач та, үзе кебек татар мөселман балалары берлән бергәләшеп ат-ат, куян куыш уеннары уйный алмый. Татар-мөселман баласы, хәзер гарәфә, кадер кичләрендә әнисенең чабуына тотынып, мулла абзыйларга китап ишетергә, вәгазь тыңларга бара алмый. Татар-мөселман баласы хәзер зур чалмалы, мәһабәт кыяфәтле мулла абзыйны еш-еш өендә күрә алмый. Ул гына да түгел, зур шәһәрләрдәге мөселман баласы бик озакка кадәр азан тавышын ишетә алмый. Менә шулай баланың күңелендә динлелек вә мөселманлык матур мәнзарәләр берлән мәңгелеккә китмәслек булып ныгып калачак вакытында да ул мескин тирә-юнендә шул матур мәнзарәләрне таба алмый, дини матур бәйрәмнәр, гадәтләр күрә алмый. Ул гына да түгел, ул тирә-юнендәге башка халык бәйрәмнәрендә аларның балаларының матур киенүләрен, тәмле әйберләр берлән сыйлануларын күреп, аларның бәйрәмнәре аның күңелендә матур хис калдыра, баладагы иярченлек хисе берлән ул диндә башка балаларның дини гадәтләренә, дини горефләренә иярә башлый. Шулай итеп, аның күңелендә элгәреге әтисе-бабасындагы ныклык кими. Ул дин эшләренә илтифатсыз була. Вә җае тугры килде исә, төрле-төрле гөнаһлы эшләргә чумудан да курыкмый, шуның өчен киләчәк буынны чын мөселман, саф татар иттереп тәрбия итү авырая, зурая, аның өчен тырышырга тырмашырга, әллә никадәр гайрәт сарыф итәргә мәҗбүрият туа. Мәктәп-мәдрәсәләремезнең вазифалары намазның фарызларын, сөннәтләрен өйрәтүдән узып китеп, мәктәптә балага дини рух, милли хис кертү дигән бер бурыч, зур бурыч йөкләнә. Менә шуны сизеп алып, хәзер дә яхшы мөгаллимнәремез дини бәйрәмнәремездә, олуг кешеләремезнең үлгән вә туган көннәрендә балалар кичәсе ясый башладылар1 вә шул матур, күркәм ясалган кичәләрдә балаларның күңелендә матур эз, күркәм хис калдырыр өчен берни дә аямадылар. Казанда башланган бу матур эш хәзер бөтен Русиягә җәелде. Русиянең шәһәрләрендә, авылларында Мәүлед бәйрәмнәрендә, Тукай мәрхүм үлгәнгә ел тулган көннәрдә балалар кичәсе ясау бер сөннәт хәленә керде. Казанда былтыр балалар җыеп, (сыеп) җитмәгәнгә, шул бәйрәмне ике көнгә сузарга булдылар. Петербургта былтыр халыкның күплегеннән урын җитмәгәнгә, баланың анасыннан яки хатын кардәшеннән башка берәүгә дә керергә рөхсәт ителмәде. Без Мәскәү кебек мөселман халкының таркау яши торган бер йирендә балаларга шундый матур дини, милли хисне чарлый торган бәйрәм башка йирләргә караганда дүрт-биш мәртәбә артык кирәк булса да, моңганчыга кадәр шул яхшы эш эшләнмәенчә килгән вә шуның хакында, шөбһәсез, үсеп килә торган таркау, фәкыйрь мөселман балаларының бик күбесе дини бер бәйрәм күрүдән вә шуның берлән дин хисен күңеленең иң тирән йирендә саклаудан мәхрүм ителгән. Менә, Аллага шөкер, Мәскәүнең «Хатын-кыз җәмгыяте хәйриясе» шул изге эшкә кереште. 14 гыйнварда, Мәүледен-нәби көнендә балалар өчен (пәйгамбәрләремезнең туган кичәсе 13 гыйнвардыр) әдәби кичә ясарга тотынды2. Бу хәерле эшне кулына алганы өчен вә балаларга дини тәрбия кертүдә юлбашчылык иткәне өчен, «Хатын-кыз җәмгыяте хәйриясе»нә рәхмәтләр укымый хәлемез юктыр.
Хатыннарымызның үзләренең вазифалары арасында балалар тәрбиясенә зур урын биреп эшкә башлаулары бик хәерле фал булачагында шөбһәмез юктыр. Шул өстләренә алган эшне матур иттереп булдырып чыгаруны бөтен күңелемез берлән телимез. Ләкин үз тарафымыздан берничә сүз кушмакчы буламыз. Кичә Татарский мәктәбендә ясалса да, кичәгә Мещанский мәктәбе балалары да чакырылсын иде. Һәм дә мәктәп күрүдән мәхрүм булган мөселман баласына кичәнең ишеге ачык ителсен иде вә аларның да боек, мескин тормышларында шул газиз көн аллы-гөлле матур, якты хис калдырсын иде.
Искәртмәләр һәм аңлатмалар:
Милли хәмиятемезне – миллилегебезне саклауны.
Гамил – фактор, сәбәп.
Сөннәт – гадәт.
Мәүлед бәйрәме. «Ил» газетасының 1915 елгы 9 гыйнвар (59 нчы) санында «Гаяз» имзасы белән басылган. Текст шуннан алынды.
1915 елда Мәүлед (Мөхәммәд пәйгамбәрнең туган көне) 13 гыйнварга туры килгән. 14 гыйнварда исә Мәскәүнең Татарский мәсҗедендә ястү намазыннан соң мәүлед укылган, имам Габдулла Шәмсетдинов сөйләгән, Әсәдуллаев мәктәбе шәкертләре гарәпчә мәдехләр, санәләр әйткәннәр.
Хатимә Нәзифә язуына караганда («Ил», 1915 ел, 18 гыйнвар), Мәскәүдә беренче мәртәбә уздырылган балалар кичәсендә 250 бала булып, анда, аерым алганда, ир һәм кыз балалар Г.Тукайның «Бәйрәм бүген!», «Фатима берлә Сандугач», «Бала белән Күбәләк», «Аучы белән Куян», «Эт белән Шәкерт» исемле әсәрләрен укыганнар, мөгаллим Миргаяз әфәнде скрипкада уйнаган.
1 …балалар кичәсе ясый башладылар… . шундый балалар кичәсе, мәсәлән, Мәүлед уңае белән Казанда «Шәрекъ клубы» залында 1914 елның 25 һәм 27 гыйнварларында (ике көн) үткәрелгән. 1915 елдагысы 14 гыйнварда булган.
2 «Хатын-кыз җәмгыяте хәйриясе» … әдәби кичә ясарга тотынды. . «Ил» газетасында (8 гыйнвар, 58 нче сан) Илһамиянең «Балалар кичәсенә дәгъвәт» исемле язмасы басылган. Анда балалар кичәләренең әһәмияте ассызыклап әйтелә.
Аерым алганда: «Һәркем бу кичәгә үзенең баласын җибәреп, бердән, үземезнең шундый зур булган бәйрәмемез берлән таныштырырга, икенчедән, баласының күңелен ачып гомерендә онытылмаслык бер күңелле хатирә калдырырга тырышса иде», . диелә.
Чыганак: Исхакый Г. Әсәрләр. 7 том. – Казан:
Татарстан китап нәшрияты, 2008. Б. 6-7.