Сугыш башлангач та, патша хәзрәтләренең әмере буенча июль числосында1 Дума, җыелып, хөкүмәтнең керткән бөтен ляихәләрен кабул итеп, бер генә мәртәбә мәҗлес ясап, 27 гыйнварга кадәр ябылган иде. Шул билгеләнгән көн җитә башлагач, Думаның комиссияләре эшкә тотындылар. Хосусән бюджет комиссиясе 1915 елгы бөтен росписен карап, Думаның мәҗлесенә хазир итеп куйды. Бюджет комиссияләре элгәреге елларда иң әһәмиятле комиссия булса да, алдан һәрвакытта министрлар вә аларның иптәшләре хазир булып, үз министрлыгы керткән ляихәләрен бәян итү, аларны мөдафәга итү гадәт булып киткән булса да, бу ел комиссиянең эше бигрәк зур булды, һәр көнне бөтен фракция- ләрнең кешеләре тәдкыйкларын сөйләделәр. Һәр көн төрле-төрле министрлар җаваплар бирделәр, бәяннар ясадылар. Вә һәр мәсьәлә хакында мәгълүм бер фикергә киленеп, бюджетны хәзерләп җиткерделәр.
Думаның бу җыелышы да дүрт-биш көн генә дәвам итәчәк булганга, мәҗлестә фәлсәфә сатып утырырга вакыт булмаячак, шуның өчен һәр партия үзенең әйтеп калачак сүзен әйтер өчен фракцияләрнең вәкилләре берлән Дума президиумы арасында килешү булды вә һәр фракция бер-ике генә хатиб чыгарырга разый булды.
Алты айлык Думасыз торган чакта, Русия тормышында, әлбәттә, әйтеләчәк бик күп сүз җыелгандыр. Сөйләнәчәк, хөкүмәтнең дикъкатен җәлеп иттерәчәк бик күп яңгы эшләр тугандыр. Шөбһәсез, кыска-кыска гына булса да, Дума әгъзалары боларга тиеп-тиеп китәрләр вә хөкүмәт әрбабының дикъкатен җәлеп итәрләр. Кичерә торган айларымыз, көннәремез фәүкылгадә айлар, көннәр булганга, шөбһәсез, хөкүмәтнең дә халык вәкиллә- ре берлән сөйләшәчәк, киңәш итешәчәк мәсьәләләре күбәйгәндер.
Сугыш тудырган кирәк-яраклары бик күп булганга, хөкүмәтнең дә халык вәкилләре берлән бергә-бергә эшли торган эшләренең исәбе-саны бик арткандыр.
Безнең мөселман депутатларымыз, моңганчы кадәр комиссия мәҗлесләрендә сөйләгәннәре мәгълүм булмаса да, әлбәттә, эшкә катышканнардыр. Алар да, әлбәттә, шул тансык мәҗлескә үзләренең милләтенең, сайлаган милләтенең теләгәнен әйтергә омтылып тора торганнардыр.
Безнең үземезгә генә [караган], безнең мөселман булуымызан гына килгән мәсьәләләр дә иксез-чиксез күптер.
Боларның йөздән берсе, шөбһәсез, сугыш сафларына җитәрлек дәрәҗәдә имамнар күндерү вә мөселман гаскәрен башка гаскәрдән аерым күмү, юллар өчен тикшерү2 […] барысы да сугыш тудырган мәсьәләләр булганга, шөбһәсез, шул кыска мәҗлесләрдә каралырга вә хөкүмәткә шуларның әһәмиятләрен аңлатырга тиештер. Моннан да әһәмият ягыннан ким түгел – тагы яралы гаскәрләремезгә ярдәмне бер кулга, бер идарәгә китерү өчен бер җәмгыять, бер организация булдырырга тырышу вә шул организацияне мөселманлыкка тирес галәмәтләрдән саф итеп мәйданга чыгарырга иҗтиһад итүдер. Болар менә һәммәсе дә сугыш тудырган мәсьәләләр булганга вә болар аркасында, кирәк, хөкүмәткә вә кирәк, сугыштан зарарланганнарга, файдадан башка бер нәтиҗә булмаячак булганга, шуларны аңлату, урынында сөйләү – мөселман депутатларымызның вазифасы, ватаны, мәмләкәте, халкы алдындагы бурычыдыр.
Менә шуның өчен депутатларымыз, саннары никадәр аз булса да3, үзләре егерме биш-утыз миллион халыкның вәкилләре икәнен онытмаенча хөкүмәт әрбабы вә Дума алдында шул мәсьәләләрне күрсәтсәләр, бик зур хезмәт иткән булырлар вә вазифаларыны үтәгән булырлар иде.
Сугышның күтәргән мәсьәләләренең икенчесе, безнең өчен шулай ук әһәмиятлесе . соңгы сугыш берлән бергә мәйданга килгән үз арамыздан инсафсыз адәмнәремезнең хөкүмәт алдында, ышанычлы халкымыз алдында игътибарлы кешеләремезне хөкүмәткә ят күрсәтер өчен бөтен милләт өстенә тап ябуларыдыр. Казанда мондый инсафсызлар шул дәрәҗә күбәйгән ки, Казанның гомерендә сәясәт берлән уграшмаган уңган сәүдәгәреннән Садыйк Галикәев, Сөләйман Аитов, Мөхәммәтҗан Кәримовларда вә үзенең иске фикерлелеге берлән мәшһүр Исмәгыйль Үтәмешевта ясалган тентүләр4 инсафсыз доносчыларның ни дәрәҗәдә ялганчы икәнен күрсәтергә җитәчәктер. Бу мәсьәләдә, халкымыз арасыннан чыккан чүп-чарның сүзенә карап шундый игътибарлы сәүдәгәрләремезне борчу һәм дә ифтиралар берлән борчу, шөбһәсез, сугыш тудырган мәсьәлә булганга, депутатларымызның хөкүмәт әрбабы алдында шул эшнең асылын ачулары ляземдер.
Әдәпсез кешеләрнең «төреккә акча җыя» дигән сүзен хәзер бер кәсеп итеп, сату-алудагы конкурентлардан котылыр өчен яисә башка берәр төрле үч алу өчен коралланган доносларының хакыйкатене ачу ватан вә милләт файдасы ягыннан да фарыздыр. Югыйсә бу әдәпсез, инсафсыз адәмчекләр хөкүмәт берлән халкымыз арасында аңлашылмауларга сәбәп булу ихтималы булганга, никадәр элек аларның пәрдәләре ачылса, шулкадәр файдалы булачактыр.
Менә шул кечкенә-кечкенә эшләрне депутатларымыздан көтеп каламыз. Вә алар шул фәүкылгадә бервакытта үзләренең бурычларын үти алсалар иде, дип догада буламыз. Вакыт әһәмиятле икәнен аңлаган депутатларымыз, иншалла, шул әһәмиятле вакытны тудырган мәсьәләләре дә шул дәрәҗә зур, шул дәрәҗә кирәкле икәнен хәтерләреннән чыгармаенча, вазифаларының башында булырлар. Ватан, милләт алардан шуны көтә.
Искәртмәләр һәм аңлатмалар:
Ляихәләрен – проектларын.
Росписен – монда: бюджеттагы акча бүленешен (бүленешнең проектын).
Хазир итеп – әзерләп.
Мөдафәга итү – яклау.
Тәдкыйкларын – җентекләп өйрәнү нәтиҗәләрен.
Хатиб – оратор.
Фәүкылгадә – гадәттән тыш.
Ифтиралар – яла ягулар.
Дума ачылды. «Ил» газетасының 1915 елгы 28 гыйнвар (67 нче) санында «Гаяз « имзасы белән басылган. Текст шуннан алынды.
«Ил» газетасының өч көн алда – 25 гыйнварда чыккан 66 нчы санында «Гаяз»ның «Отпавшийлар» исемле мәкаләсе басыласы булган (газетаның «эчтәлеге»ндә мәкаләнең исеме аталса да, ул урнаштырыласы урын цензура таләбе белән ак килеш калган, әмма имзасы сакланган).
1 …июль числосында… . 1914 елның июле турында сүз бара.
2 …юллар өчен тикшерү… . моннан соң 3 юл чамасы урында текст басылмаган (ак килеш калдырылган).
3 …депутатларымыз, саннары никадәр аз булса да… – IV Дәүләт Думасына мөселманнардан 7 кеше сайланган була.
4 Садыйк Галикәев, Сөләйман Аитов, Мөхәммәтҗан Кәримовларда… Исмәгыйль Үтәмишевтә ясалган тентүләр… – биредә сүз завод хуҗасы, сәүдәгәр һәм җәмәгать эшлеклесе Мөхәммәтсадыйк Галикәев (1847.1919), сәүдәгәр һәм эшмәкәр Сөләйман Аитов (1862.1922), Казанда китап сату фирмасы һәм кинематографы хуҗаларыннан Мөхәммәтҗан Кәримов һәм сәүдәгәр ИсмәгыйльҮтәмишевләр турында бара.
Чыганак: Исхакый Г. Әсәрләр. 7 том. – Казан:
Татарстан китап нәшрияты, 2008. Б. 14-16.