Татарларның беренче Президенты, милләт атасы Садри Максудиның 147 еллыгы алдыннан Төркиянең Анталия шәһәрендә татарлар иртәнге ашка җыелды. Урта диңгез ярында оештырылган бу милли җыенга 30лап кеше килгән иде, һәм аны Төркия Татарлары җәмгыяте оештырды.
Җәмгыять җитәкчесе, татар милли хәрәкәте активисты, журналист Наил Нәбиуллин “Татарлар дөнья тарихында: Садри Максуди” исемле лекция укыды.
Лекция вакытында Наил Нәбиуллин җыенда катнашучыларны Садри Максудиның тормыш юлы һәм эшчәнлеге белән таныштырды.
“Садри Максуди — ул татарларның беренче Президенты, милләт атасы, милли хәрәкәтнең тере йөрәге булган каһарман. Татарларның бәйсез дәүләт төзү хыялы — Идел-Урал дәүләте идеясен тормышка ашыру өчен көрәшкән шәхесләрнең иң күренеклеләреннән берсе. Ул гомерен татар халкының иреге, хокуклары, мәдәни киләчәге өчен багышлаган дәүләт эшлеклесе. Ике тапкыр Дәүләт Думасы депутаты булып, Казаннан Парижга, Уфадан Анкарага кадәр — милләт язмышы өчен көрәшнең алгы сызыгында булган шәхес. Ике тапкыр Төркия парламентына сайланган, Төркиянең хокукый дәүләт корылышына үз өлешен керткән. Сорбонна университетында укыткан профессор, халкы өчен гыйлемен, сүзен, җанын биргән галим.
Ул Казаннан 40 чакрымда урнашкан Ташсу авылында мулла гаиләсендә туа, үз заманы өчен гаҗәеп киң белем ала. Соңрак Исмәгыйль Гаспралы белән таныша, аннан рухи һәм милли йогынты ала. 1901–1906 елларда Парижда Сорбоннада укый, әдәбият, тарих, хокук белән шөгыльләнә. 1901 елда Толстой белән дә очраша.
Садри Максуди «Иттифак» партиясенә нигез салучыларның берсе булса, II һәм III Дума депутатлары арасында татарларның, төркиләрнең хокукларын иң актив яклаучыларның берсе була. Ул милли мәктәпләр, дин иреге, татар телен дәүләт дәрәҗәсендә яклый. Аның “ана телен укыту булмаса — милләт юкка чыгар” дигән фикере бүген дә актуаль.
1917 елда ул Милли Мәҗлес җитәкчесе, Гаяз Исхакыйлар белән бергә бәйсез татар дәүләте — Идел-Урал дәүләте төзи, аның беренче Президенты була. Шулай итеп, тарихка да татарларның беренче Президенты буларак кереп кала. Әмма совет хакимияте татар дәүләтен вәхшиләрчә юк итә, һәм Максуди эмиграциягә китә.
Ататөрк чакыруы буенча Төркиягә барып, ул төркичелек идеологларының берсе була, Төркия дәүләтен төзүдә Ататөрккә ярдәм итә. Истанбул һәм Анкара университетларында укыта, тюрк хокукы буенча фундаменталь хезмәтләр яза. Ул тел реформасында да зур роль уйный, латин алфавитына күчүне яклый.
Садри Максуди — Сорбонна университетының беренче мөселман кафедра җитәкчесе.
Максуди “Милләт тойгысының социологик әсаслары” исемле хезмәтендә милләтнең социологик нигезләрен аңлата. Аның хезмәтләре — бүгенге татар милли фикере өчен дә нигез булып тора. Максуди — милләтне тел, дин, белем аша саклауны максат иткән шәхес.
Садри Максуди — ул бары тик сәясәтче генә түгел. Ул — милләт идеясенә хезмәт иткән мәгърифәтче, тел өчен көрәшкән реформатор, төрки дөньяны берләштерергә омтылган зур йөрәк иясе. Ул — тарих дәреслекләрендә генә түгел, йөрәкләрдә яшәүче исем.
Аның тормыш юлы — халкына хезмәт итү, горурлык һәм батырлык үрнәге. Без бүген аны сагынып, зур ихтирам белән искә алабыз. Әмма бу — бары тик үткәнне искә алу гына түгел, бу — киләчәк буыннар өчен маяк, милли аңны, рухны уяту мизгеле. Садри Максуди исемен йөртү — горурлык, аны белү — бурыч, аның юлын дәвам итү — зур җаваплылык”, — дип сөйләде Наил Нәбиуллин.
Сүзен дәвам итеп, Наил Нәбиуллин Садри Максуди исемен милләткә кайтару, таныту һәм мәңгеләштерү эшләрен активлаштыруның мөһимлеген ассызыклады.
“Садри Максуди — шәхес кенә түгел, символ. Татарның империя шартларында югалмаган, телен, динен, фикерен яклап, Европага чыгып, Төркиядә дә үз урынын таба алган шәхесе. Ул — татар халкының югары мәдәни катламының, зыялыларның, интеллектуаль элитаның бер өлеше. Ул — Татарстаннан гына түгел, бөтен татар дөньясыннан чыккан иң зур исемнәрнең берсе. Әмма бүген бу исемнең халык хәтерендә тиешенчә булмавы — үткәнне оныттыруның, тарих белән бәйләнешнең өзелүенең куркыныч билгесе.
Кызганыч, Садри Максуди турында милләтебез белми диярлек. Аның исемен милләтебезгә кайтару, таныту өстендә актив эшчәнлек алып баруыбыз бик мөһим. Татарстанда оныттырсалар да, күрмәмешкә салышсалар да, хәлдән килгәнчә исемен таныту, эшчәнлеген халкыбызга җиткерү бик мөһим. Өч елдан Садри Максудиның 150 еллыгын лаеклы рәвештә үткәрәсе иде. Моның өчен төрле форма һәм форматта исемен күтәрергә, мәңгеләштерү өчен кирәкле адымнар ясарга тырышсак иде.
Садри Максудиның 150 еллыгы — бу гап-гади дата түгел. Ул милләтне үстерү өчен зур мәгънәви платформа булырга тиеш. Тарихи кинотасмалардан алып, дәреслекләргә кадәр, фәнни конференцияләрдән алып, халык фестивальләренә кадәр — төрле форматлар аша бу исемне халыкка кайтару мөһим. Аның фикерләре — бүген дә сәяси, мәгариф, тел, дин өлкәсендә юл күрсәтерлек. “Милләт — ул телдән башлана” дигән фәлсәфи фикере — татар теленең бүгенге хәлен аңлау өчен ачкыч кебек.
Садри Максуди — безгә үз урыныбызны табарга, горурлыкны сакларга, заманча, әмма үз тамырыбыздан аерылмыйча яшәргә өйрәтә. Ул — безнең үткәнне, бүгенне һәм киләчәкне бергә тоташтыра. Аның исемен мәңгеләштерү — ул һәйкәл кую гына түгел. Ул — фикерен, кыйммәтләрен, мирасының рухын яшәү рәвешенә әйләндерү.
Бүген, Анталиядә Садри Максудины искә алабыз. Әлеге эш дәвамлы булсын.
Рухың тыныч булсын, милләт атасы. Без сине онытмыйбыз! Һәм син сызган юлдан тайпылмаячакбыз!” — дип тәмамлады үз сүзен Наил Нәбиуллин.
Анталиядә татарлар иртәнге ашында милли ризыклар: өчпочмак, кыстыбый, чәк-чәк, коймак һ.б. бар иде.
Очрашу бергәләп “Туган тел”не җырлау белән тәмамланды.
Анталиядәге татар очрашулары дәвам итә.
