Сугыш1 Русиянең бөтен халкының әһәмиятене үзенә боруы табигый булган кебек, шул ук Русиянең гражданнары булган без Русия мөселманнарының да шул гомум агышның тәэсиренә бирелүе табигый иде. Шуның өчен, сугыш башлану берлән, бөтен милли, мәдәни, дини мәсьәләләремез онытылды, онытылмаса да, алар бик еракка, тавыш-тыны чыкмый торган күңел сандыкларына бикләтелде. Бөтен дикъкатемез сугышка китте. Бөтен вөҗүдемез, бер зур колак киселеп, сугыш мәйданыннан килә торган хәбәрләрне тыңларга тотынды. Бөтен көчемез, куәтемез сугыш эшләре берлән шөгыльләнергә кереште. Матбугатымыз сугышны язарга, аның вакыйгаларын иҗекләргә бирелде. Халык хезмәт-челәремез сугыш тудырган мәсьәләләр берлән уграшырга, бөтенбашка эшләрен онытып, шуңа гына көче-куәте берлән чумды. Ярлыларга иганә җыю, күлмәк-ыштан тегү, тәмәке туплау, кием салым хәзерләү, флаг сату, кызыл тәре сату бөтен барлыгымызны томалады. Һәр йирдә лазарет, тегү урыннары ачылды. Боларның кирәклеген инкяр кыла торган һичбер кеше булмавы да табигыйдер2. […] ыштан тегү никадәр кирәк булса да, флаг сатып, кием җыеп ярдәм итү никадәр лязем булса да, шул эшләрне безнең иң алда тора торган халык хезмәтчеләремез эшләве табигыйме? Гәзитәләремез нишли? Сугыш берлән мәшгуль. Әдәбиятымыз нишли? Сугыш берлән мәшгуль. Җәмәгать хадимнәремез нишли? Сугыш берлән мәшгуль. Депутатларымыз нишли? Сугыш берлән мәшгуль.
Соң, башка кирәкләремезне башкалар эшлиме? Хәер, юк, алар тора. Башка шундый вазифамызга3 […]
Менә тагы Дума ачылыр көннәр җитә4. Анда безнең әйтәчәк бер сүземез, көтәчәк хезмәтемез юкмы? Уйларга, төшенергә вакыты килмәдеме?5 […]
Искәртмәләр һәм аңлатмалар:
Уграшу – шөгелләнү.
Безнең хәлләр (Сугыш Русиянең бөтен…). «Ил» газетасының 1915 елгы 11 гыйнвар (60 нчы) санында «Гаяз» имзасы белән басылган. Текст шуннан алынды.
1 Сугыш – сүз 1914 елның 1 августында (яңа стиль белән) башланып киткән Беренче бөтендөнья сугышы турында бара. Надир Дәүләт язуына караганда (Русия татарларының милли көрәш тарихы (1905–1917). . Казан: «Милли китап», 1998. – 192 б.), сугыш елларында бер миллионнан артык русияле мөселман сугышка алынган, аларның яртысы исә татар һәм башкортлардан булган.
2 …булмавы да табигыйдер. – Моннан соң шактый урын буш калдырылган.
3 Башка шундый вазифамызга… – моннан соң газетада 20 юл чамасы урын ак калган (текст кыскартылган).
4 Дума ачылыр көннәр җитә. – Россиянең IV Дәүләт Думасы үз эшен 1915 елның 27 гыйнварында яңарткан.
5 …төшенергә вакыты килмәдеме? – Газетада моннан соң 10 юл чамасы урын буш калган (текст кыскартылган).
Чыганак: Исхакый Г. Әсәрләр. 7 том. – Казан:
Татарстан китап нәшрияты, 2008. Б. 9